Η Ευγενής Σούτρα για τη Σοφία τη Στιγμή του Θανάτου και σχόλια από Πρατζνασαμούντρα και Σαντιντέβα

-- Η Ευγενής Σούτρα για τη Σοφία τη Στιγμή του Θανάτου--

Στα Ινδικά: Αρυατγιαγια τζναναναμα μαχαγιανα σουτρα

Στα Θιβετανικά: pakpa daka yeshe shyé jawa tekpa chenpo do

Σεβασμός σε όλους τους Βούδες και τους Μποντισάτβα!

Έτσι άκουσα κάποτε. Ο Μπαγκαβάν βρισκόταν στο παλάτι του βασιλιά των θεών στο πεδίο Ακανίστα, διδάσκοντας το Ντάρμα σε ολόκληρη την ακολουθία του.

Ο Μποντισάτβα μαχασάτβα Ακασαγκάρμπα αφού απέδωσε τιμές στον Μπαγκαβάν, ρώτησε «Μπαγκαβάν, με ποιον τρόπο να βλέπει το νου, o Μποντισάτβα τη στιγμή του θανάτου;»

Ο Μπαγκαβάν απάντησε, «Ακασαγκάρμπα, τη στιγμή του θανάτου ο Μποντισάτβα θα πρέπει να ασκηθεί στη σοφία για τη στιγμή του θανάτου. Η σοφία για τη στιγμή του θανάτου αποτελείται από τα ακόλουθα: Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι φυσικά καθαρά,  καλλιέργησε την αντίληψη της απουσίας ύπαρξης. Επειδή όλα τα φαινόμενα συμπεριλαμβάνονται στην μποντιτσίτα, καλλιέργησε την αντίληψη της μεγάλης συμπόνιας. Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι φυσικά φωτεινά, καλλιέργησε καλά ένα νου

που είναι απαλλαγμένος από σημεία αναφοράς. Επειδή όλες οι οντότητες είναι παροδικές, καλλιέργησε καλά ένα νου που δεν προσκολλάται σε τίποτα απολύτως. Όταν πραγματώσεις τον νου, αυτό είναι σοφία. Γι’ αυτό, καλλιέργησε καλά την αντίληψη ότι δεν πρέπει να αναζητάς τον Βούδα κάπου αλλού»

Έπειτα ο Μπαγκαβάν μίλησε με τους ακόλουθους στίχους:

Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως  καθαρά,

                       καλλιέργησε την αντίληψη της απουσίας ύπαρξης.

Επειδή είναι εμποτισμένα με την μποντιτσίτα,

καλλιέργησε το νου της μεγάλης συμπόνιας.

Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως  φωτεινά,

καλλιέργησε ένα νου απαλλαγμένο από σημεία αναφοράς. 

Επειδή όλες οι οντότητες είναι παροδικές,

                  καλλιέργησε ένα νου απαλλαγμένο από προσκόλληση.

                  Επειδή ο νους είναι η αιτία της εμφάνισης της σοφίας,

                  μη γυρεύεις τον Βούδα κάπου αλλού.»

Αφού μίλησε ο Μπαγκαβάν, όλη η σύναξη, μαζί με τον Μποντισάτβα Ακασαγκάρμπα και άλλους, περιχαρείς εγκωμίασαν τα λόγια του Βούδα. Έτσι ολοκληρώνεται η ευγενής Μαχαγιάνα Σούτρα με τον τίτλο Σοφία για τη Στιγμή του Θανάτου. Ευνοϊκότητα!

[Η Σούτρα αυτή εμπεριέχεται στις Πέντε Βασιλικές Σούτρα και στις Δέκα Βασιλικές Σούτρα, 

που είναι δυο κατηγορίες από βαθιές, σχετικά σύντομες και περιεκτικές διδασκαλίες,

 που παραδοσιακά λέγεται πως μεταφράστηκαν μετά από σύσταση του Παντμασαμπάβα 

και χρησιμοποιήθηκαν ως καθημερινή άσκηση από τον βασιλιά του Θιβέτ Τρίσονγκ Ντέτσεν.

 Η χρήση τους (και άλλων ασκήσεων επίσης) συνέβαλε στην παράταση της ζωής του βασιλιά

 κατά δεκατρία χρόνια επιπλέον της πρόβλεψης των αστρολόγων. Τα κείμενα που αναφέρουν

 αυτό το περιστατικό, αναφέρουν και τις χρήσεις ή τις εφαρμογές αυτών των κειμένων. 

Στην περίπτωση της ‘Σοφίας τη Στιγμή του Θανάτου’ αφορά τον διαλογισμό ή την

 καλλιέργεια (sgom pa) και το τελικό νόημα. Θεωρείται επίσης ιδιαίτερα σημαντική 

για τις παραδόσεις του Τζογκτσέν και του Μαχαμούντρα. Αποσπάσματα από την Σούτρα 

αναφέρουν Θιβετανοί δάσκαλοι όλων των σχολών, όπως ο Γκαμπόπα, ο Σάκυα Παντίτα,

 ο Κάρμαπα Ράντζουνγκ Ντόρτζε, ο Πέμα Κάρπο, ο Ταρανάτα και άλλοι. Το πιο δημοφιλές 

απόσπασμα είναι:

«Επειδή ο νους είναι η αιτία της εμφάνισης της σοφίας, μη γυρεύεις τον Βούδα κάπου αλλού.» πηγή:84000]

Τα Σχόλια

Το σχόλιο για την Σοφία τη Στιγμή του Θανάτου

από τον Πρατζνασαμούντρα

Στα Ινδικά: Āryātyayajñānasūtravyākhyānam.

Στα Θιβετανικά: pakpa daka yeshe kyi do’i nampar shepa

Στα Αγγλικά: A Commentary on the Wisdom of the Time of Death Sutra.

Υποκλίνομαι στον ένδοξο Βαϊροτσάνα!

Η εμφάνιση της αγέννητης κενότητας,

φωτίζει τον κόσμο με τις γεννήσεις της-

στον Βαϊροτσάνα τον ελεήμονα,

το σαμπογκακάγια, προσφέρω το σεβασμό μου!

Θα συνθέσω τώρα ένα σχόλιο

πάνω σε μια Σούτρα του βαθιού νοήματος,

έτσι, όσοι θέλετε να ακολουθήσετε τον αλάνθαστο και σίγουρο δρόμο,

ασχοληθείτε με αυτό το κείμενο τώρα!

Αν ο σκοπός, η σύνδεση κλπ[1] δεν εξηγηθούν από την αρχή, οι συνετοί δεν θα ασχοληθούν με το κείμενο. Επομένως, εγώ θα εξηγήσω αυτά τα πράγματα τώρα. Η Σοφία για τη Στιγμή του Θανάτου, αυτός ο μυστικός θησαυρός της σοφίας των Τατάγκατα, είναι το θέμα.  Η συλλογή των λέξεων που εξηγούν το αντικείμενο του θέματος, είναι τα μέσα της έκφρασης. Το να κατανοήσουμε το αντικείμενο του θέματος με τα μέσα της έκφρασης, είναι ο σκοπός του κειμένου. Η επίτευξη της φώτισης- σοφία που πραγματώνει τον νου-που επιτυγχάνεται μέσα από την κατανόηση του αντικειμένου του θέματος, είναι ο τελικός σκοπός. Ως προς την σύνδεση, δεν θα αναφερθώ εδώ, η νύξη και μόνο γι αυτό φτάνει.

Οι πρώτες σειρές, Έτσι άκουσα κάποτε. Ο Μπαγκαβάν βρισκόταν στο παλάτι του βασιλιά των θεών στο πεδίο Ακανίστα, διδάσκοντας το Ντάρμα σε ολόκληρη την ακολουθία του, υποδηλώνουν το τέλειο σκηνικό/σύνθεση. Η δήλωση, Έτσι άκουσα κάποτε, παρουσιάζει την μεγάλη ευρυμάθεια του ανθρώπου που απαγγέλει τη Σούτρα[2]. Η φράση, Ο Μπαγκαβάν βρισκόταν στο παλάτι του βασιλιά των θεών στο πεδίο Ακανίστα, υποδηλώνει τον τέλειο δάσκαλο και την τοποθεσία. Επιπλέον, πρέπει να γίνει κατανοητό πως ο δάσκαλος είναι ο Βούδας σε σαμπογκακάγια μορφή.

Στην Λανκαβαταρασούτρα λέγεται:

Στο θεϊκό παλάτι του Ακανίστα,

απαλλαγμένο από κάθε αρνητικότητα,

αενάως μη διανοητικό,

απαλλαγμένο από τον δυαδικό νου και τα μοτίβα του,

κατέχοντας τις δυνάμεις και τις ενοράσεις,

οι άριστοι/αυθεντίες των σαμάντι,

οι τέλειοι Βούδες πραγματώνουν την Φώτιση εκεί.

Οι προβολές όμως, πραγματώνουν τη φώτιση εδώ[3].

Αυτήν τη συγκεκριμένη στιγμή που διδάσκει ολόκληρη την ακολουθία του, ο Βούδας διδάσκει αποκλειστικά τους Μποντισάτβα, και όχι κάποια ομάδα σράβακα. Το πρελούδιο[4] της Σούτρα δηλώνεται με τα ακόλουθα: Ο Μποντισάτβα μαχασάτβα Ακασαγκάρμπα αφού απέδωσε τιμές στον Μπαγκαβάν, ρώτησε «Μπαγκαβάν, με ποιον τρόπο να βλέπει το νου, o Μποντισάτβα τη στιγμή του θανάτου;» Έτσι, σ’ αυτήν τη Σούτρα, το πρελούδιο παρέχεται από την ακολουθία.

Εξηγώντας τα μέρη αυτής της παραγράφου, η λέξη Μποντισάτβα (Θιβ. byang chub sems dpa’) υποδηλώνει εκείνον που έχει εξαγνίσει (byang)  το κάρμα, τις μολύνσεις και τα πέπλα της γνώσης και έχει τελειοποιήσει (chub) και ολοκληρώσει τις δύο μεγάλες συσσωρεύσεις. Η λέξη σάτβα (sems dpa’σημαίνει ήρωας ή μαχητής) εδώ αναφέρεται στο γεγονός, πως με την θέλησή τους πηγαίνουν σε διάφορα μέρη ακόμα και στις κολάσεις για αμέτρητους αιώνες για χάρη των όλων όντων. Εναλλακτικά, αυτή η λέξη μπορεί να αναφέρεται και στην μεγάλη τους υπομονή/ανοχή/μακροθυμία σε σχέση με το βαθύ ντάρμα[5].

Το όνομα του ερωτώντος είναι Ακασαγκάρμπα (Θιβ. nam mkha’i snying po) και ονομάζεται έτσι επειδή κατέχει την σοφία που πραγματώνει την φύση της αλήθειας που είναι σαν τον ουρανό (nam mkha’)  . Μπαγκαβάν (Θιβ. bcom ldan ‘das) είναι εκείνος που κατάστρεψε όλα τα διανοητικά χαρακτηριστικά, που κατέχει αυθεντική σοφία και έχει υπερβεί όλα τα άκρα  της μονιμότητας, του μηδενισμού κλπ. Ο Ακασαγκάρμπα τιμά τον Μπαγκαβάν με το σώμα, τον λόγο και το πνεύμα του και κάνει αυτό το αίτημα, όπως βλέπουμε στις ακόλουθες σειρές του κειμένου. Η λέξη Μπαγκαβάν στην επόμενη πρόταση, εξηγείτε όπως προηγουμένως. Η σημασία της λέξης Μποντισάτβα όμως, μπορεί εδώ να εξηγηθεί περεταίρω, ως εκείνος/η που έχει την βασική πειθαρχία να περιορίζει τις αρνητικές πράξεις, την πειθαρχία να συγκεντρώνει αρετή και την πειθαρχία να ωφελεί τα όντα. Η Σοφία για τη Στιγμή του Θανάτου αναφέρεται κυρίως στη στιγμή που ο αέρας της ζωτικής ενέργειας βγαίνει απ’ το σώμα, όμως αυτή η διδασκαλία στην πραγματικότητα θα πρέπει να είναι ζωντανή στο νου μας όλη την ώρα.

Η ερώτηση, με ποιον τρόπο να βλέπει το νου, o Μποντισάτβα σημαίνει «Με ποιον τρόπο θα πρέπει να κατανοήσουμε την τελική κατάσταση; Ποια είναι η ουσία του νου; Με τι μοιάζει η φύση του νου; Με ποιον τρόπο εξηγούνται τα πράγματα στο σχετικό επίπεδο? Τι συμβαίνει όταν κάποιος/α πραγματώνει τη φύση του νου;»

Η Σούτρα συνεχίζει, Ο Μπαγκαβάν απάντησε, «Ακασαγκάρμπα, τη στιγμή του θανάτου ο Μποντισάτβα θα πρέπει να ασκηθεί στη σοφία για τη στιγμή του θανάτου. Αυτή είναι η απόκρισή του στην ερώτηση, δεν χρειάζεται να την σχολιάσω γιατί κατανοείται εύκολα. Ο Βούδας συνεχίζει, Η σοφία για τη στιγμή του θανάτου αποτελείται από τα ακόλουθα: Αφού  όλα τα φαινόμενα είναι φυσικά καθαρά,  καλλιέργησε την αντίληψη της απουσίας ύπαρξης. Μ’ αυτά τα λόγια, ο Βούδας ξεκινά μια λεπτομερή εξήγηση πάνω στο αντικείμενο του κειμένου.

Για να απαντήσει στην ερώτηση «Με ποιον τρόπο θα πρέπει να κατανοήσουμε την τελική κατάσταση;» ο Μπαγκαβάν λέει, Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως  καθαρά,  καλλιέργησε την αντίληψη της απουσίας ύπαρξης. Η φράση, «σχετικά με αυτό[6]» χρησιμοποιείται για να υποδείξει το θέμα συζήτησης. Η Σοφία για τη Στιγμή του Θανάτου αναφέρεται στη σοφία των Τατάγκατα, με τον τρόπο που την αναγνωρίζουν εκείνοι καθώς εκπαιδεύονται στην συμπεριφορά των Μποντισάτβα κατά το παρελθόν. Αυτό εξηγείται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια παρακάτω. Τελικά, καθώς όλα τα φαινόμενα αποτελούνται από τα σκάντα, τα στοιχεία κλπ, είναι πρωταρχικώς αγέννητα, είναι εκ φύσεως  καθαρά. Επειδή είναι έτσι, εκπαιδεύεται κανείς στο να κατανοήσει την έννοια πως όλες οι οντότητες που μπορούν να εκτελέσουν μια λειτουργία, είναι από τη φύση τους αθεμελίωτες και χωρίς ουσία.

Στην Λανκαβαταρασούτρα λέγεται:

Με την λεπτομερή εξέταση

δεν μπορείς να δεις κάποια φύση.

Επομένως, τα φαινόμενα λέγεται πως είναι

άφατα[7] και χωρίς ουσία.

Και στο ίδιο κείμενο:

Βλέποντας τον κόσμο κενό από ύπαρξη και μη-ύπαρξη,

αποσπασμένος από αιτία και συνθήκη,

και αυτός καθαυτός  άνευ αιτίας, ο νους εξαγνίζεται.

Μπορεί να αναρωτηθεί κανείς, «αν είναι αλήθεια πως τα πράγματα είναι εκ φύσεως καθαρά και γι αυτό επομένως τίποτα δεν υπάρχει, τότε τι είναι όλες αυτές οι διάφορες εμφανίσεις;» Ως απάντηση ο Μπαγκαβάν λέει: Επειδή όλα τα φαινόμενα συμπεριλαμβάνονται μέσα στην μποντιτσίτα, καλλιέργησε την αντίληψη της μεγάλης συμπόνιας. Όλα τα φαινόμενα της σαμσάρα και της νιρβάνα είναι η φύση του φωτισμένου  μας νου, της μποντιτσίτα μας. Δεν υπάρχουν αφ’ εαυτού, όπως πιστεύουν οι υλιστές[8]. 

Επιπλέον η Λανκαβαταρασούτρα αναφέρει:

Δεν υπάρχουν εξωτερικές εμφανίσεις

όπως φαντάζονται οι αφελείς.

Ο νους εμφανίζεται με τον ίδιο τρόπο ως αντανάκλαση

και μολύνεται από τις κεκτημένες εντυπώσεις.

Επομένως, διαλογίζεται κανείς πάνω στη δυστυχία εκείνων που δεν έχουν ακόμα πραγματώσει αυτήν την αλήθεια, με την συμπόνια που έχει για σημείο αναφοράς, τα όντα. Διαλογίζεται πάνω στην παροδικότητα, την δυστυχία, την κενότητα και την απουσία εαυτού στα φαινόμενα, με την συμπόνια που έχει για σημείο αναφοράς τα ντάρμα. Τέλος, με τον διαλογισμό στην κενότητα, καλλιεργείται η συμπόνια χωρίς σημείο αναφοράς. Αν μπορέσει κανείς να αναπτύξει έτσι την μεγάλη συμπόνια, τότε εκεί εμπεριέχονται όλες οι διδασκαλίες του Βούδα (buddhadharma).  

Η Νταρμασανγκιτισούτρα (Dharmasaṅgītisūtra) αναφέρει:

Για παράδειγμα, Μπαγκαβάν,

στο μέρος όπου βρίσκεται ο πολύτιμος τροχός του παγκόσμιου μονάρχη,

εκεί θα συγκεντρωθεί όλος ο στρατός του.

Με τον ίδιο τρόπο, Μπαγκαβάν,

όπου κι αν βρίσκεται η μεγάλη συμπόνια των Μποντισάτβα,

εκεί θα συγκεντρωθούν όλες οι διδασκαλίες του Βούδα (buddhadharma).

Στην ερώτηση, «με τι μοιάζει η φύση του νου;» ο Βούδας απαντά: Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως  φωτεινά, καλλιέργησε ένα νου απαλλαγμένο από σημεία αναφοράς. Επειδή η φύση των φαινομένων είναι εκ φύσεως  φωτεινή, πρέπει κανείς να καλλιεργήσει την κατάσταση αυτή του νου που είναι απαλλαγμένος από σημεία αναφοράς, σαν το διάστημα.

Η Τζναναλοκαλανκαρασούτρα (Jñānālokālaṅkārasūtra) αναφέρει:

Ο νους είναι εκ φύσεως φωτεινός, αν και μπορεί να μολύνεται από τυχαία δευτερεύοντα πέπλα, η φύση του ποτέ δεν μολύνθηκε.

Εκεί επίσης λέγεται:

Η φώτιση Μαντζούσρι, είναι εκ φύσεως φωτεινή, αφού η φύση του νου είναι φωτεινή.

Γιατί λέγεται πως είναι εκ φύσεως φωτεινή;

Περιγράφεται ως εκ φύσεως  φωτεινή, επειδή έχει την φύση του διαστήματος, είναι αμόλυντη όπως το διάστημα, περιλαμβάνει τα πάντα όπως το διάστημα και συγκρίνεται με το διάστημα. Επομένως λέγεται πως είναι απόλυτα φωτεινή.

Μπορεί να αναρωτηθεί κανείς: «Αν είναι έτσι στο τελικό επίπεδο, πως θα πρέπει να θεωρεί κανείς τα πράγματα στο απλό σχετικό επίπεδο;» Κι ο Μπαγκαβάν απαντά σ’ αυτό: Επειδή όλες οι οντότητες είναι παροδικές, καλλιέργησε καλά ένα νου που δεν προσκολλάται σε τίποτα απολύτως. Όλες οι οντότητες που δημιουργήθηκαν από αιτίες και συνθήκες διαρκούν ελάχιστα. Τα όντα δεν παραμένουν. Αλλάζουν και προχωράνε στην επόμενη ζωή τους. Γι αυτό είναι παροδικά. Επομένως, χωρίς να έχουν καμία απολύτως προσκόλληση στα αντικείμενα των αισθήσεων, οι Μποντισάτβα διαλογίζονται στην κενή και γαληνεμένη φύση όλων των φαινομένων.

Στην Μαχαπαρινιρβανασούτρα αναφέρεται:

Αλλοίμονο! Τα σύνθετα πράγματα είναι παροδικά.

Είναι στη φύση τους να εμφανίζονται και μετά να αποσυντίθενται.

Επειδή εμφανίζονται και μετά αποσυντίθενται,

πραγμάτωσε γρήγορα την ευδαιμονική κατάσταση της γαλήνης!

Τι συμβαίνει όταν πραγματώνει κανείς την φύση του νου όπως είναι;

Ο Μπαγκαβάν απαντά: Όταν πραγματωθεί ο νους, αυτό το ίδιο είναι σοφία. Γι’ αυτό, καλλιέργησε καλά την αντίληψη ότι δεν πρέπει να αναζητάς τον Βούδα κάπου αλλού. Εδώ η λέξη ‘Βούδας’ χρησιμοποιείται για τη σοφία που αλάθητα γνωρίζει την εκ φύσεως  φωτεινή φύση του νου, όπως είπαμε προηγουμένως. Πέρα από αυτό, δεν θα βρεις  άλλο ‘Βούδα’.

Όπως αναφέρεται στην Βατζρατσεντικασούτρα:

Εκείνοι που με βλέπουν ως μορφή

κι εκείνοι που με ακολουθούν ως τον ήχο της φωνής μου,

ασχολούνται με λανθασμένη άσκηση.

Δεν με βλέπουν.

Ο Βούδας πρέπει να θεωρηθεί ως νταρματά.

Οι οδηγοί[9] είναι το νταρμακάγια.

Το νταρματά δεν είναι συμβατική γνώση.

Δεν κατανοείται με συμβατικό τρόπο.

Στην Λανκαβαταρασούτρα:

Η φύση του νου απαλλαγμένη από σκέψεις,

όπου οι νοητικές συνειδήσεις έχουν καταλαγιάσει,

γνωρίζει τα πάντα.

Επομένως, διδάσκω πως αυτός ο νους, είναι ο Βούδας.

Ο Μπαγκαβάν έπειτα, είπε τα ακόλουθα σε στίχους, για εκείνους που έχουν την κλίση για περιλήψεις:

Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως καθαρά,

καλλιέργησε την αντίληψη της απουσίας ύπαρξης.

Επειδή είναι εμποτισμένα με την μποντιτσίτα,

καλλιέργησε το νου της μεγάλης συμπόνιας.

Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως φωτεινά,

καλλιέργησε ένα νου απαλλαγμένο από σημεία αναφοράς. 

Επειδή όλες οι οντότητες είναι παροδικές,

καλλιέργησε ένα νου απαλλαγμένο από προσκόλληση.

Επειδή ο νους είναι η αιτία της εμφάνισης της σοφίας,

μη γυρεύεις τον Βούδα κάπου αλλού.

Επειδή τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως καθαρά, μπορούν και εμφανίζονται ως οντότητες. Εκείνος που δεν το κατανοεί αυτό αλλά σκέφτεται πως τα φαινόμενα είναι υπαρκτά, είναι σαν τον βλάκα που θέλει να πιεί και να μπανιαριστεί στο νερό μιας οφθαλμαπάτης. Οι Μποντισάτβα δεν βλέπουν τα πράγματα μ’ αυτόν τον τρόπο. Στην Λανκαβαταρασούτρα αναφέρεται:

Σαν την παραπλανητική οφθαλμαπάτη

που τρεμοπαίζει την άνοιξη

και το ελάφι εκλαμβάνει ως νερό,

όταν στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κάτι εκεί…

Επομένως, επειδή στο τελικό επίπεδο η μποντιτσίτα είναι πρωταρχικώς αγέννητη, θα πρέπει, το ένα ψευδαισθητικό ον να έχει συμπόνια για το άλλο ψευδαισθητικό ον, κι έτσι να εξασκηθεί κανείς στη μεγάλη συμπόνια για όσους αυτό δεν γίνεται αντιληπτό.

Στην ίδια Σούτρα λέγεται:

Με τον ίδιο τρόπο που εμφανίζεται μια σαγηνευτική ψευδαίσθηση

από το χορτάρι, το ξύλο και το χαλίκι,

που όμως δεν υπάρχει πραγματικά-

τέτοια είναι η φύση των φαινομένων.

Εάν εκπαιδευτεί κανείς μ’ αυτόν τον τρόπο,

θα εμφανιστεί η συμπόνια χωρίς σημείο αναφοράς.

Αυτή είναι η υπέρτατη συμπόνια.

Επειδή όλα αυτά, όντας εκ φύσεως φωτεινά, είναι απαλλαγμένα από σημεία αναφοράς όπως το διάστημα, τίποτα δεν υπάρχει πέρα από τις ίδιες μας τις αντιλήψεις. Εντούτοις, οι ανόητοι κι οι πλανεμένοι προσκολλιόνται στις εμφανίσεις αυτές, σαν αυτόν που προσκολλιέται στις εμφανίσεις του ονείρου, ή στο παιδί της στείρας γυναίκας. Οι Μποντισάτβα όμως δεν δημιουργούν τέτοια προσκόλληση.

Στην Λανκαβαταρασούτρα αναφέρεται:

Εκτός από τις κατασκευασμένες έννοιες,

δεν υπάρχουν εξαρτώμενα ή μη εξαρτώμενα φαινόμενα.

Όμως, σαν τις στείρες γυναίκες που ονειρεύονται γιους,

οι μπερδεμένοι ανόητοι άνθρωποι προσκολλιούνται στα φαινόμενα.

Αυθεντική σοφία ονομάζεται ο νους που είναι καθαρισμένος από τις αμαυρώσεις/κηλίδες των εννοιών. Αυτό ονομάζουμε ‘Βούδα’. Δεν είναι το ρουπακάγια[10] με τα κύρια και δευτερεύοντα σημάδια.

Στην Λανκαβαταρασούτρα αναφέρεται:

Οι Βούδες δεν είναι αυθεντικοί

λόγω των εξαρτώμενων σημαδιών.

Αυτά είναι τα σημάδια κάποιου Τσακραβαρτίν,

δεν είναι τα σημάδια των Βούδα.

Το σημάδι του Βούδα είναι η σοφία,

που είναι απαλλαγμένη από όλα τα ελαττώματα της θεώρησης,

που έχει πραγματωθεί μέσω της αυτοεπίγνωσης,

τον καταστροφέα όλων των σφαλμάτων.

Μπορεί να αναρωτηθεί κανείς: «Τότε πως ο Βούδας διενεργεί το όφελος των όντων;» Σχετικά μ’ αυτό η Λανκαβαταρασούτρα λέει:

Όπως ο ήλιος, το φεγγάρι, η λάμψη της φωτιάς

και ομοίως τα στοιχεία και το πετράδι που εκπληρώνει ευχές,

είναι μη διανοητικά αλλά λειτουργούν,

έτσι είναι και η φώτιση του Βούδα.

Η Σούτρα καταλήγει με τα ακόλουθα: Αφού μίλησε ο Μπαγκαβάν, όλη η σύναξη, μαζί με τον Μποντισάτβα Ακασαγκάρμπα και άλλους, περιχαρείς εγκωμίασαν τα λόγια του Βούδα. Αυτό δεν θα το σχολιάσω γιατί είναι κατανοητό.

Από την εξήγηση αυτής της Σούτρα,

που απελευθερώνει ακαριαία τους ευφυείς

από τον ωκεανό της σαμσάρα,

είθε όλα τα όντα να πραγματώσουν τον ίδιο τους το νου!

Έτσι ολοκληρώνεται το σχόλιο του Ατσάρυα Πρατζνασαμούντρα, πάνω στην Ευγενή Σούτρα για την Σοφία τη Στιγμή του Θανάτου.

Το σχόλιο για την Σοφία τη Στιγμή του Θανάτου

από τον Σαντιντέβα

Στα Ινδικά: Āryātyayajñānamahāyānasūtravṛtti

Στα Θιβετανικά: pakpa daka yeshe shyé jawa tekpa chenpö do’i drelpa.

Υποκλίνομαι σε όλους τους Βούδες και στους Μποντισάτβα!

Έχοντας υποκλιθεί με σεβασμό στον οδηγό που κατέχει τα δύο κάγια

και την αψεγάδιαστη σοφία που εκπληρώνει το όφελος του εαυτού και των άλλων,

θα καταβάλλω μεγάλη προσπάθεια για να ξεκαθαρίσω το νόημα

της σοφίας για τη στιγμή του θανάτου, το φωτεινό νταρματά.

Το εναρκτήριο μέρος Έτσι άκουσα κάποτε… έχει τέσσερα μέρη με σκοπό να διώξει την παρανόηση που έχουν κάποιοι σράβακα[11]. Η Σούτρα συνεχίζει, Ο Μπαγκαβάν βρισκόταν στο παλάτι του βασιλιά των θεών στο πεδίο Ακανίστα. Λέγεται Μπαγκαβάν επειδή έχει καταστρέψει τα πέπλα και τις δευτερεύουσες μολύνσεις, κατέχει τις έξι ιδιότητες[12]και δεν διαμένει ούτε στη σαμσάρα ούτε στη νιρβάνα.

Στην Αμπισαμαγιαλανκάρα λέγεται:

Αφού δεν διαμένουν σ’ αυτήν την πλευρά,

σ’ εκείνη την πλευρά, ούτε ενδιάμεσα,

και αφού είναι η γνώση της ισότητας του χρόνου….

Και:

Η σαμσάρα και η νιρβάνα δεν υπάρχουν.

Η γνώση της φύσης της σαμσάρα είναι αυτό που ονομάζεται νιρβάνα.

Η εξήγηση της λέξης Μπαγκαβάν είναι ισότιμη με την λέξη Βούδας επειδή έχει αφυπνιστεί από τον ύπνο της άγνοιας και διεύρηνε τη σοφία του. Επίσης, η λέξη Μπαγκαβάν μπορεί να ερμηνευτεί ως αυτός που κατάστρεψε τους τέσσερις μάρα και κατέχει ιδιότητες.

Έχοντας λοιπόν, συνδέσει τον δάσκαλο μ’ αυτήν τη λέξη, στη συνέχεια υποδεικνύεται η τοποθεσία με τη λέξη Ακανίστα. Ο μη διανοητικός βασιλιάς των θεών ζει στο καθαρό πεδίο Ακανίστα με την πυκνή παράταξη. Γι αυτό το κείμενο λέει, το παλάτι του βασιλιά των θεών. Ο Μπαγκαβάν έμενε εκεί, ή μπορούμε να πούμε, παρέμενε σε ισορροπία εκεί.

Για να υποδειχθεί αυτός που ζητά μια διδασκαλία του Ντάρμα ή άλλων ενάρετων θεμάτων, η Σούτρα λέει: Ο Μποντισάτβα μαχασάτβα Ακασαγκάρμπα… Αφού ο καθαρός δάσκαλος, ο Μπαγκαβάν, κατέχει το σαμπογκακάγια και Αφού ο καθαρός αιτών, ο Μποντισάτβα, ζητά την διδασκαλία στο Ακανίστα, η Σούτρα μπορεί να εξηγηθεί κι από μια ταντρική άποψη, κάνοντας χρήση μερικών ιδεών όπως, ενοποιημένη πραγματικότητα κλπ. Με την ερώτηση, με ποιον τρόπο να βλέπει το νου, o Μποντισάτβα τη στιγμή του θανάτου, γίνεται και το αίτημα προς τον Μπαγκαβάν. Αυτό είναι αρκετό για να εξηγηθεί το νόημα της λέξης Μπαγκαβάν κλπ.

Η λέξη Μποντισάτβα εξηγείται ως εξής:  

Η φώτιση έχει το χαρακτηριστικό του διαστήματος,

αφού είναι απαλλαγμένη από όλες τις έννοιες…

Είναι γνωστοί ως ‘οι μεγάλοι ήρωες’

εξ αιτίας της μεγάλης γενναιοδωρίας τους, της σοφίας και της δύναμής τους,

επειδή έχουν εισαχθεί στο υπέρτατο όχημα των Νικητών,

κι επειδή φορώντας τη ισχυρή πανοπλία τους , δαμάζουν τον δόλο των μάρα.

Αυτό μας παρέχει και την εξήγηση της λέξης ισχυρός (από το ριζικό chen po), που περαιτέρω εξηγείται ως ηρωικός σε ότι κάνουν για να ωφελήσουν τα όντα. Η λέξη ευγενής  (Σανσ. ārya, Θιβ. ‘phags pa) υποδηλώνει πως  έχει απομακρυνθεί από το κάρμα και τις μολύνσεις καταστρέφοντας τους κρίκους της αλληλεξαρτημένης παραγωγής. Αυτή η λέξη μπορεί γι αυτό να εξηγείται και όπως ο όρος ‘καταστροφέας του εχθρού’ (Σανσ. arhat, Θιβ. dgra bcom pa). Ονομάζοντάς τον, η Σούτρα αναφέρει τον τρόπο με τον οποίο ο Ακασαγκάρμπα υποβάλει την ερώτηση: πως πρέπει κανείς να βλέπει τον νου του τη στιγμή του θανάτου; Εδώ η στιγμή του θανάτου  αφορά την περίπτωση του θανάτου των όντων, που είναι εκ φύσεως παροδικά και σημαδεμένα με τις τέσσερις σφραγίδες του Ντάρμα[13], γυρνώντας στους δώδεκα κρίκους της αλληλεξαρτημένης παραγωγής. Η στιγμή του θανάτου είναι η διάλυση και καταστροφή της ζωτικής ενέργειας, όπως περιγράφεται στην Ρατζαντεσασούτρα και άλλα κείμενα.

Ο Μπαγκαβάν τότε απαντά: « Ακασαγκάρμπα, η ερώτηση που μου κάνεις είναι εξαιρετική. Άκουσε προσεκτικά, θα την εξηγήσω καλά. Απαρχής περιπλανιέσαι στη σαμσάρα επειδή δεν πραγματώνεις τη φύση του νου σου. Όντα σ’ αυτή την κατάσταση, δεν μπορείς να απελευθερωθείς από την γέννηση, τα γηρατειά, την αρρώστια και τον θάνατο, καθώς δεν έχεις υπερβεί τον μηχανισμό/διαδικασία της αλληλεξαρτημένης παραγωγής. Επομένως, επειδή θέλεις να απελευθερωθείς από την γέννηση, τα γηρατειά, την αρρώστια και τον θάνατο, πρέπει να διαλογιστείς στη σοφία τη στιγμή του θανάτου, που είναι αυθόρμητα παρούσα και απαλλαγμένη από έννοιες. Πρέπει να διαλογιστείς σ’ αυτό, λαμβάνοντας υπ’ όψιν την έλλειψη χρόνου.»

Λέγεται πως:

Αναλαμβάνοντας αυτή την εργασία,

πρέπει κανείς να ενεργήσει με ζήλο,

σαν κάποιον που το κεφάλι του καίγεται.

Μ’ αυτά τα λόγια ο Βούδας εξηγεί πως πρέπει να διαλογιστεί κανείς και δίνει μια ένδειξη για το αντικείμενο του διαλογισμού. έπειτα, θέλοντας να εξηγήσει τη φύση αυτών των θεμάτων με περισσότερες λεπτομέρειες, θέτει ο ίδιος την ερώτηση: τι σημαίνει με τη σοφία τη στιγμή του θανάτου;

Η φράση, σχετικά με αυτό[14], υποδηλώνει το θέμα, τον διαλογισμό στη σοφία. Απαντώντας στην ερώτηση, πως πρέπει να διαλογιστεί κανείς, απαντά: Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι φυσικά καθαρά,  καλλιέργησε την αντίληψη της απουσίας ύπαρξης. Η φράση…όλα τα φαινόμενα αναφέρεται σε κάθε τι που μπορεί να ονομαστεί, όλες τις οντότητες χωρίς εξαίρεση. Εξηγείται πως τα φαινόμενα ονομάζονται έτσι επειδή φέρουν τα δικά τους χαρακτηριστικά[15]. Επομένως, επειδή δεν υπάρχει κάποιο φαινόμενο που να μην φέρει αυτό το χαρακτηριστικό της καθαρότητας, όλα τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως ή στην ουσία τους, καθαρά.

Στην Ρατνακούτα αναφέρεται:

Όλα τα φαινόμενα είναι καθαρά,

τα σφάλματα και οι ατέλειες είναι πέρα από σημεία αναφοράς.

Επομένως, στο επίπεδο της ουσιαστικής φύσης

πως μπορεί να υπάρχει αντίληψη περί ύπαρξης και παρομοίων;

Έτσι εξηγείται πως, αφού όλα τα συγκεκριμένα και γενικά φαινόμενα δεν έχουν αληθηνή ύπαρξη, είναι εκ φύσεως κενά, άφατα φωτεινά και υπερβαίνουν κάθε ουσία. Γι αυτό λέγεται:

Τα όντα εκφράζονται με λέξεις: «Βλέπω το διάστημα.»

Εξέτασέ το-πως μπορεί κανείς να δει το διάστημα;

Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Τατάγκατα εξηγεί την θέαση των φαινομένων.

Μ’ αυτόν τον τρόπο εξηγείται επανειλημμένα, συνδυάζοντας το νόημα με το παράδειγμα. Έτσι εξηγεί ο Βούδας την κατάσταση των πραγμάτων στο απόλυτο επίπεδο.  Στη συνέχεια, για να αποφευχθεί η παγίδα της αδιαφορίας για την αιτία και το αποτέλεσμα, ο Βούδας εξηγεί πως, ως προς την προσωπική εμπειρία, το σχετικό επίπεδο της πραγματικότητας είναι απεριόριστο, λέγοντας: Επειδή όλα τα φαινόμενα συμπεριλαμβάνονται στην μποντιτσίτα, καλλιέργησε την αντίληψη της μεγάλης συμπόνιας. Από την άποψη εκείνων με μικρή ευφυΐα που εκπαιδεύονται στα χαμηλότερα επίπεδα της σοφίας, ότι εμφανίζεται υπάρχει πραγματικά, και δέχονται-και τα δύο οχήματα-πως η ρίζα όλων των διδασκαλιών του Ντάρμα χαρακτηρίζεται από το αξίωμα του να μην βλάπτονται οι άλλοι. Πέρα απ’ αυτό όμως, υπάρχει η μη παραμονή, η φωτεινή κενή φύση, που εξηγούνται έτσι: δεν είναι απλώς κενά, αλλά είναι κενότητα που έχει ως πυρήνα της την συμπόνια. Επιπλέον, στα ανώτερα οχήματα, δεν αποφεύγει κανείς μόνο να βλάπτει αλλά εμπλέκεται δραστικά στο όφελος των άλλων.

Στο Φωτεινό Πετράδι των Οχημάτων[16], λέγεται:

Αυτός που ασκείται στην μποντιτσίτα

δεν απέχει από την κενότητα και τα λοιπά.

Όταν ενωθεί η μέθοδος και η σοφία,

ότι κι αν κάνει κανείς,

δεν υπάρχει αλλαγή στη φύση της πραγματικότητας.

Και στην Πραγματεία της Μαντυαμάκα για την Ουσία της Πραγματικότητας[17]:

Το αντικείμενο της συμπόνιας είναι τα όντα

και αιτία της είναι η μποντιτσίτα.

Γι αυτό δεν υπάρχει αντίφαση.

Επίσης, στην Σικσασαμουτσάγια, δίδεται η ακόλουθη οδηγία ώστε να μην πέσει κανείς σε κανένα από τα δύο άκρα.

Σταθεροποίησε το νου σου μέσα στην μποντιτσίτα.

Επομένως, οι δάσκαλοι του παρελθόντος  μας συμβουλεύουν να ασκηθούμε χωρίς να παρεκκλίνουμε σε κάποιο από τα άκρα. Αφού τα λόγια και το νόημα τους εύκολα κατανοείται, δεν θα επεκταθώ περισσότερο.

Έχοντας αντικρούσει μ’ αυτόν τον τρόπο την ακραία θεώρηση του μηδενισμού κλπ, ο Βούδας εξηγεί τώρα τον διαλογισμό στο κύριο σημείο, την πραγματικότητα όλων τω φαινομένων, λέγοντας: Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι φυσικά φωτεινά, καλλιέργησε καλά ένα νου που είναι απαλλαγμένος από σημεία αναφοράς.

Όλα τα φαινόμενα που εμφανίζονται είναι κατ’ ουσίαν απαλλαγμένα από σκέψεις και επομένως χωρίς αμαυρώσεις, όπως ο εκ φύσεως καθαρός ουρανός. Επομένως, όλα τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως φωτεινά, όπως οι ακτίνες του ήλιου. Μερικοί διαφωνούν για την εγκυρότητα αυτής της αναλογίας, λέγοντας πως, αν και οι ακτίνες του ήλιου μπορεί να είναι φωτεινές στον καθαρό ουρανό, αν όμως υπάρξει κάποια επισκότιση/κάλυψη/ σκοτείνιασμα εξ αιτίας των νεφών ή κάποιου άλλου, δεν θα φωτίζουν. Ισχυρίζονται πως αυτός είναι ο λόγος που δεν επικυρώνεται αυτή η αναλογία και είναι δεν είναι έγκυρη. Όμως η αναλογία δεν είναι μη έγκυρη. Το γεγονός πως οι ακτίνες του ήλιου δεν φωτίζουν όταν σκεπάζονται από τα σύννεφα αλλά είναι φωτεινές όταν δεν σκεπάζονται από αυτά, είναι ο τρόπος που τα πράγματα εμφανίζονται στην εμπειρία γενικά των όντων. Η ίδια η φύση των φαινομένων, δεν είναι μόνο φωτεινή όταν δεν σκιάζεται, ενώ σκοτεινιάζει όταν επικαλύπτεται. Απλά έτσι εκδηλώνεται στην εμπειρία των όντων. Επομένως, όταν καθαριστούν οι μολύνσεις και τα υπόλοιπα πέπλα, αυτό δεν θα κάνει στην πραγματικότητα την φύση των φαινομένων φωτεινή και παρόμοια, γι αόσο παραμένει αυτή η φύση συσκοτισμένη, αυτό δεν την καθιστά μη φωτεινή.

Στην Πραγματεία της Μαντυαμάκα για την Ανάλυση των Επιχειρημάτων[18] λέγεται:

Μπορεί να συμπεριληφθεί κάποιος στην ακολουθία μου,

όταν διακρίνει ως προς τον χρόνο, το μεγάλο και το μικρό,

το φωτεινό και το μη φωτεινό,

σε σχέση με τη φύση των πραγμάτων;

Αυτή η φύση, επομένως, είναι φωτεινή και κενή….

Έτσι, καθώς τα πάντα στερούνται σημείου αναφοράς και είναι κενά με το που εμφανίζονται, δεν υπάρχει ούτε κάποιο αντικείμενο ούτε ένας νου που αντιλαμβάνεται. Καθώς λοιπόν δεν υπάρχει κάποια πραγματικότητα ούτε στο αντικείμενο αλλά ούτε και στο υποκείμενο της αντίληψης, θα πρέπει κανείς να αναπτύξει καλά αυτήν την απουσία σημείου αναφοράς. Η φράση, ‘τη στιγμή του θανάτου’ θα πρέπει να μπει σε όλα τα αντικείμενα του διαλογισμού που περιγράφονται εδώ.  Στην περίπτωση διαφωνίας, «σ’ αυτό δεν πρέπει να διαλογίζεται κανείς μόνο τη στιγμή του θανάτου και όχι άλλες φορές;» Τέτοιες αντιρρήσεις δεν χωράνε, καθώς η στιγμή του θανάτου δεν αφορά κάποια συγκεκριμένη ώρα ή αντικείμενο. Γιατί όπως είπε ο δάσκαλος Ναγκαρτζούνα στην Μεγάλη Επίτευξη της Μαντυαμάκα:

Όλοι οι τόποι και οι χρόνοι είναι παροδικοί, υπόκεινται στην αλλαγή.

Ποτέ δεν είδα κάτι που να μην είναι.

Γι αυτό με το που γεννηθεί κανείς

βρίσκεται ήδη στα σαγόνια του Κυρίου του Θανάτου.

Και:

Τελικά, εκτός από τον Βούδα

τα πάντα είναι παροδικά.

Επιπλέον, ο Ατσάρυα Ναγκαρτζούνα είπε πως, αφού η στιγμή του θανάτου είναι αβέβαιη, πρέπει να προσπαθεί κανείς συνεχώς για την απελευθέρωση με μεγάλη επιμονή. Επομένως, εξηγείται πως η στιγμή του θανάτου και η κατάσταση που περιγράφεται στην Ρατζαντεσασούτρα, είναι παραδείγματα, αφού από τη στιγμή που θα γεννηθεί κανείς, έρχεται αντιμέτωπος με τον θάνατο. Μερικοί έχουν αντίθετη γνώμη, λέγοντας πως σ’ αυτά τα σημεία πρέπει να διαλογιστεί κανείς μόνο τη στιγμή του θανάτου, αφού εκείνη τη στιγμή δεν θα έχει άλλες σκέψεις, όμως αυτό είναι ένα φτωχό επιχείρημα. Γιατί τη στιγμή του θανάτου υποφέρει κανείς από πόνους και δυστυχία και δεν μπορεί να γεννήσει το σαμάντι. Όπως λέγεται:

Αφού μπει κανείς στο μεγάλο όχημα

και ασκηθεί για όσο καιρό ζήσει,

στο θάνατο πηγαίνει με χαρά.

Επομένως η καλύτερη εξήγηση είναι πως ζει κανείς τη στιγμή του θανάτου, κάθε στιγμή, από την ώρα που θα γεννηθεί. Ο Βούδας έχοντας εξηγήσει πως στην πραγματικότητα τα πράγματα είναι κενά εκ φύσεως, τώρα δείχνει πως δεν είναι λογικό να έχει προσκόλληση κανείς στα εξωτερικά και εσωτερικά αντικείμενα, όπως είναι οι φίλοι, οι συγγενείς και τα αποκτήματα.  Λέει: Επειδή όλες οι οντότητες είναι παροδικές, καλλιέργησε καλά ένα νου που δεν προσκολλάται σε τίποτα απολύτως. Εδώ η λέξη ‘οντότητες’ αναφέρεται σε οτιδήποτε εκδηλώνεται ως άψυχος εξωτερικός κόσμος και σε όλα τα έμψυχα όντα μέσα του-το δοχείο και τα περιεχόμενα. Όλο αυτό είναι παροδικό.

Λέγεται:

Όλα τα εξαρτημένα είναι παροδικά.

Και:

Δεν βλέπω το παραμικρό που να μην είναι παροδικό.

Γι αυτό ο νους μου δεν προσκολλάται.

Και στην Πραγματεία της Μαντυαμάκα για την Ανάλυση των Επιχειρημάτων, λέγεται κάτι σχετικό:

Εγκατάλειψε αυτό στο οποίο έχεις προσκόλληση

καθώς θα σε δεσμεύσει μόνο.

Ειδικότερα, καλύτερα να θεωρείς

τους γιους τις κόρες κλπ ως κάτι που πρέπει να εγκαταλειφθεί.

 Αφού οι συνθήκες θα αλλάξουν , δεν υπάρχει κάτι για να προσκολληθείς. Γι αυτό ποτέ δεν πρέπει να προσκολλιέται κανείς. Η πραγματικότητα είναι πως όλα πράγματα από την ίδια τη φύση τους είναι παροδικά.  Γι αυτό, δεν μπορεί να γίνει κάτι, παρά μόνο να μην προσκολλιέται κανείς ούτε στα όντα εσωτερικά, ούτε στα αντικείμενα εξωτερικά. Αυτό είναι το νόημα αυτής της πρότασης.

Επιπλέον, οι σοφοί λένε ότι πρέπει κανείς να ασκεί την γενναιοδωρία χωρίς σημείο αναφοράς ώστε να μην προσκολλιέται, ή να ασκεί την γενναιοδωρία χωρίς προσκόλληση γενικά στα αντικείμενα, αλλά μόνο στα επιθυμητά αντικείμενα. Αυτό το τελευταίο είδος γενναιοδωρίας, αν και μοιάζει με την μη προσκόλληση, εν τούτοις δεν είναι χωρίς σημείο αναφοράς, δεν έχει τη σφραγίδα αυτή.

Τα δυο αυτά είδη μη προσκόλλησης, εμφανίζονται αντίστοιχα σ’ αυτούς με την μεγαλύτερη και μεσαία ικανότητα. Έτσι, το πιο σημαντικό και έξοχο είδος μη προσκόλλησης, είναι να μην αποχωρίζεται κανείς την πράτζνα που δεν αρπάζεται από καμία οντότητα, αντικείμενο ή άτομο. Αυτό το μέρος, μπορεί κι έτσι να γίνει κατανοητό.

Άλλα είδη μη προσκόλλησης, όπως αυτά που αναφέρουν οι δύο πραγματείες[19]δεν είναι ίδια με την μη προσκόλληση που αναφέρεται εδώ. Ο Ατσάρυα Ναγκαρτζούνα λέει:

Αν ήταν λογικό να έχουμε προσκόλληση

σε αντικείμενα προσκόλλησης που δεν υπάρχουν,

τότε θα ήταν επίσης λογικό

να προσκολληθούμε στα κέρατα του λαγού.

Διαβάζοντας αυτό το απόσπασμα μαζί με την τρέχουσα παράγραφο, μπορούμε να αντιληφθούμε πως αφορά την μη προσκόλληση εξ αιτίας της παροδικής φύσης των πραγμάτων. Διδάσκεται πως πρέπει κανείς να καλλιεργήσει αυτήν την πνευματική κατάσταση με τα επιδέξια μέσα, ή διαφορετικά, με λογικά επιχειρήματα ως προς τα χαρακτηριστικά της παροδικότητας στις οντότητες.

Αποτελέσματα εμφανίζονται από  τις συγκεντρώσεις αιτιών, τα στοιχεία της αιτίας και του αποτελέσματος που λειτουργούν ως εκείνο που καθορίζεται [από τις συνθήκες ] κι εκείνο  που καθορίζει αντίστοιχα. Μ’ αυτόν τον τρόπο προβάλει και η σοφία; Όχι. Στο τελικό επίπεδο τα πράγματα δεν είναι έτσι. Γι αυτό ο Βούδας είπε: Όταν πραγματώσεις τον νου, αυτό είναι σοφία. Γι’ αυτό, καλλιέργησε καλά την αντίληψη ότι δεν πρέπει να αναζητάς τον Βούδα κάπου αλλού.

Κάποιοι μπορεί να πουν, πως παρόλο που η προηγούμενη δήλωση μπορεί να ερμηνευτεί σύμφωνα με τη θεώρηση των Σράβακα, των Τσιτταμάτριν, των Μαντυαμίκα και άλλων,  αυτή είναι προφανώς η θέση των Τσιτταμάτριν. Όμως δεν είναι έτσι. Στη φράση, ‘Όταν πραγματώσεις τον νου…’ μπορεί να αντιληφθούμε πως η λέξη ‘όταν’  έχει μια χροιά άρνησης, όπου στην περίπτωση αυτή η δήλωση αναφέρεται στην σοφία ή το νου που πρόκειται να πραγματώσουμε, που όμως δεν υπάρχει καθόλου με κανέναν τρόπο[20].

Μπορεί επίσης να ερμηνευτεί με άλλο τρόπο: «Όταν πραγματώσει κάποιος τον νου που εμφανίζεται στην σοφία, αυτό το ίδιο είναι σοφία[21].»Αν εξηγηθεί έτσι, τότε αυτή η δήλωση δεν αφορά τους Σράβακα ή άλλους. Σχετικό με αυτό το σημείο, είναι το ακόλουθο απόσπασμα:

Καθώς ο ίδιος ο νους είναι πρωταρχικά μη υπαρκτός,

ο νους που την [φύση του] πραγματώνει δεν εμπλέκεται μ’ αυτήν.

Αυτή η μη εμπλοκή είναι η γνώση του.

Αυτή η γνώση είναι η υπέρτατη σοφία.

Και στην Ρατνακούτα:

«Κάσυαπα, όταν αναζητά κανείς τον νου, δεν τον βρίσκει.

Αυτό που δεν έχει βρεθεί, δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό,

κι επειδή αυτό που δεν είναι αντιληπτό, δεν είναι του παρελθόντος, του παρόντος ή του μέλλοντος….»

Επειδή λέγεται ότι ο νους που πραγματώνει είναι κενός, ότι η ίδια η πραγμάτωση είναι κενή κλπ, μ’ αυτόν τον τρόπο εξηγείται πως δεν υπάρχει κάποια οντότητα/ουσία για να πραγματωθεί. Η πραγμάτωση αυτού του σημείου ονομάζεται ‘υπέρτατη σοφία’. Δεν πρέπει να αναζητάς τον Βούδα κάπου αλλού, επειδή, αν υπήρχε κάτι άλλο για να αναζητήσουμε, τότε θα προέκυπτε το σφάλμα πως ο Βούδας και τα όντα είναι διαχωρισμένα και διαφορετικά.

Στη Σούτρα της Πραγμάτωσης εξηγείται πως δεν υπάρχει κάτι να αναζητήσεις αλλού:

Η κατάρριψη αυτής της αντίληψης είναι η υπέρτατη σοφία.

Επομένως ο Βούδας είναι απλά μια λέξη.

Δεν υπάρχει κάτι για να αναζητήσεις αλλού, τίποτα να διατηρήσεις ως ουσία,

δεν υπάρχει κάτι για να αναζητήσεις στις λέξεις.

Η ίδια η πραγμάτωση είναι μέσα σου.

Επομένως, πρέπει να γίνει κατανοητό πως, εκείνοι που μέσα από τη συνήθεια τους στις αντιλήψεις, δεν το πραγμάτωσαν αυτό κι έτσι θεωρούν τα φαινόμενα αυτά ως κάτι ξεχωριστό, είναι τα άτομα που δεν εγκατέλειψαν τα δυο άκρα. 

Η πρώτη δήλωση, Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως  καθαρά, καλλιέργησε την αντίληψη της απουσίας ύπαρξης, αναφέρεται στην φύση των αντικειμένων με τον τρόπο που προβάλλουν.

Η δεύτερη, Επειδή όλα τα ντάρμα εμπεριέχονται στην μποντιτσίτα, καλλιέργησε το νου της μεγάλης συμπόνιας, λέγεται από την άποψη της σχετικής πραγματικότητας.

Η τρίτη, Επειδή όλα τα φαινόμενα είναι εκ φύσεως  φωτεινά, καλλιέργησε ένα νου απαλλαγμένο από σημεία αναφοράς, αναφέρεται από την άποψη της κενότητας.

Η επόμενη, Επειδή όλες οι οντότητες είναι παροδικές, καλλιέργησε ένα νου απαλλαγμένο από προσκόλληση, λέγεται από διανοητική άποψη.

Η επόμενη, Όταν πραγματώσεις τον νου, αυτό είναι σοφία. Γι’ αυτό, καλλιέργησε καλά την αντίληψη ότι δεν πρέπει να αναζητάς τον Βούδα κάπου αλλού, είναι μια εξήγηση της ουσιαστικής φύσης των πραγμάτων.

Τελικώς, το αντιληπτό και ο αντιλαμβανόμενος δεν υπάρχουν και μέσα στην φωτισμένη κατάσταση δεν υπάρχει χρόνος, νωρίτερα ή αργότερα, μεγάλο ή μικρό, καλό ή κακό. Για παράδειγμα, από την άποψη αυτής της κατάστασης, ο προηγούμενος Βούδας Ντιπαμκάρα και όλα τα κοινά όντα της εποχής μας, πραγματικά διαμένουν στην τέλεια ισότητα χωρίς διαφοροποίηση. Οι λόγιοι τουλάχιστον, έτσι εξηγούν αυτά τα πράγματα.

Όσο για μένα, τα έχω καταλάβει λιγάκι κι την έκφραση αυτής της κατανόησης δεν πρέπει να την ακούσουν όσοι μπορεί να φοβηθούν κάτι απ’ αυτήν, να ενοχληθούν κλπ. Όπως λέγεται στο πρώτο κεφάλαιο του Μυστικού:

Μερικές εξηγήσεις μπορεί να δοθούν

σε όσους κατανοούν τη φύση της πραγματικότητας

κι ενδιαφέρονται γι αυτό.

Δεν θα πρέπει να διδαχθεί σε όσους δεν έχουν [την κατανόηση].

Εξηγείται μ’ αυτόν τον τρόπο, πως αυτή η διδασκαλία αφορά το τελικό, υπέρτατο νόημα. Στη συνέχεια είναι οι στίχοι που συνοψίζουν: Έπειτα ο Μπαγκαβάν μίλησε με τους ακόλουθους στίχους… Ο Βούδας επαναλαμβάνει τα θέματα ώστε να μπορεί ο Ακασαγκάρμπα να θυμάται το νόημά τους. Εκτός από το ότι είναι συνοπτικοί, στο νόημα δεν υπάρχει διαφορά απ’ ότι έχει ήδη εξηγηθεί πιο πάνω. Η πρόταση, Αφού μίλησε ο Μπαγκαβάν… εκφράζει πως αυτά ειπώθηκαν από τον αυθεντικό τέλειο Βούδα κι έπειτα η συνάθροιση χάρηκε. Ως προς την συνάθροιση που χάρηκε, διδάσκεται πως αυτή αποτελείτο από τον Μποντισάτβα Ακασαγκάρμπα και την υπόλοιπη ακολουθία, τους θεούς, τους ράκσασα, τις οκτώ τάξεις θεών και πνευμάτων και άλλους, που χάρηκαν με αυτά που δίδαξε ο Μπαγκαβάν, λέγοντας επαίνους κλπ.

Αν και κάποιος σαν εμένα δεν έχει ταλέντο στη σύνθεση,

τα έγραψα αυτά για το όφελος εκείνων που βρίσκονται χαμηλότερα από μένα

και λαχταρούν το αληθινό νόημα,

και για να διαλύσω τις λανθασμένες αντιλήψεις ως προς την φύση της πραγματικότητας.

Με την αρετή που απορρέει απ’ αυτό,

είθε η άγνοια-η δική μου και όλων των αμέτρητων όντων,

να νικηθεί από το αντίδοτο, την πράτζνα!

Είθε όσοι ποθούν το αληθινό νόημα να ελευθερωθούν από τα δυο άκρα!

Έτσι ολοκληρώνεται η Αποσαφήνιση του Νοήματος της Σούτρα Σοφία τη Στιγμή του Θανάτου από τον Ατσάρυα Σαντιντέβα. Μεταφράστηκε από τον Ινδό δάσκαλο Νταρμαράτζα και τον Θιβετανό μεταφραστή Πάκπα Σέραμπ.

Πρόχειρη Μετάφραση Κ.Χ.

---

[1] Αυτό αναφέρεται σε μια Ινδική συνήθεια ταυτοποίησης κάποιων συγκεκριμένων στοιχείων μιας πραγματείας, κατά το ξεκίνημα κάποιου σχολίου πάνω σ’ αυτήν. Γενικά, τα στοιχεία αυτά είναι: 1. το αντικείμενο του θέματος 2. τα μέσα έκφρασης 3.ο σκοπός 4. ο τελικός σκοπός 5. η σύνδεση (αυτό μπορεί να είναι είτε η σύνδεση μεταξύ των προηγούμενων στοιχείων ή η προέλευση της πραγματείας (treatise) 

[2] Οι Βουδιστικές Σούτρες, πριν καταγραφτούν, διατηρούνταν αρχικά με τον προφορικό λόγο. Στα συμβούλια της σάνγκα, ένας ή περισσότεροι μοναχοί που ονομάζονταν σανγκιτικάρας saṅgītikāras (Tib. sdud pa po) απάγγελναν ολόκληρες Σούτρα, συμπεριλαμβάνοντας την φράση «Έτσι άκουσα κάποτε.» Ο Πρατζνασαμούντρα φαίνεται πως εξηγεί εδώ, πως ο αφηγητής συμπεριελάμβανε αυτήν τη φράση με σκοπό να δείξει πως ήταν ένας σανγκιτικάρα που είχε μάθει και απομνημονεύσει και άλλα κείμενα.    

[3] Αυτό το εδάφιο από την Λανκαβαταρασούτρα εξηγεί πως οι σαμπογκακάγια Βούδες κατοικούν και πραγματώνουν την Φώτιση στο Ακανίστα, ενώ οι νιρμανακάγια Βούδες κατοικούν και πραγματώνουν την Φώτιση στη γη.

[4] πρελούδιο: μια πράξη ή ένα γεγονός που είναι η εισαγωγή για κάτι πιο σπουδαίο

[5] Αυτό αναφέρεται στην πραγμάτωση της κενότητας.

[6] Το θιβετανικό ριζικό κείμενο λέει de la. Όμως δεν υπάρχει κάτι ισοδύναμο στα Αγγλικά και το νόημα του είναι τόσο λεπτό που αποφασίσαμε να το αφήσουμε έξω από την μετάφραση του ριζικού. Το σχόλιο του Πρατζνασαμούντρα γι αυτήν τη φράση είναι η συνηθισμένη τεχνική των Σανσκριτικών σχολίων, όπου η σημασία των λέξεων και φράσεων εξηγείται με κάθε λεπτομέρεια.

[7] άφατο: δεν μπορεί να ειπωθεί, να εκφραστεί με λόγια

[8] εκείνοι που υποστηρίζουν την ύπαρξη των εξωτερικών αντικειμένων

[9] the guides

[10] αναφέρεται στα δυο κάγια μορφής ενός Βούδα: το νιρμανακάγια και το σαμπογκακάγια

[11] αυτό αναφέρεται στις τέσσερις λέξεις της πρότασης. ‘έτσι, εγώ, άκουσα, κάποτε’ που ίσως πιστοποιούν την αυθεντικότητα της Σούτρα

[12] σύμφωνα με την αρχαία Ινδική παράδοση, κάποιος που ονομάζεται Μπαγκαβάν πρέπει να κατέχει τις ακόλουθες έξι ιδιότητες: κυριαρχία, θάρρος ή δύναμη, φήμη, πλούτη, σοφία και καμία επιθυμία για τα κοσμικά θέλγητρα

[13] όλα τα σύνθετα είναι παροδικά, όλα τα απατηλά είναι δυστυχία, τα φαινόμενα δεν έχουν αληθινή ύπαρξη, η νιρβάνα είναι γαλήνη

[14] στο ριζικό κείμενο λέει, de la. Στα Αγγλικά δεν υπάρχει κάτι ισότιμο με αυτήν την έκφραση και είναι τόσο λεπτό το νόημά της, που αποφασίσαμε να μην το μεταφράσουμε στο ριζικό. Το σχόλιο του Σαντιντέβα γι αυτή την φράση είναι αντιπροσωπευτικό του τεχνικού στυλ που έχουν τα Σανσκριτικά σχόλια, όπου και γίνεται μεγάλη ανάλυση στις λέξεις και φράσεις. 

[15] Αυτή είναι μια εξήγηση του Σανσκριτικού όρου ντάρμα, που σ’ αυτή την περίπτωση, εξάγεται από το ρήμα ντρ (dhr) που σημαίνει ‘φέρω, κουβαλάω’.

[16]Luminous Jewel of the Vehicles

[17] Mādhyamaka Treatise on the Essence of Reality

[18] Mādhyamaka Treatise on the Analysis of Reasonings

[19] Πιθανόν αναφέρεται στα συστήματα των Βαϊμπάσικα και των Σαουτράντικα

[20] . bgegs pa’i na αυτό αναφέρεται στην Σανσκριτική γραμματική κατασκευή που οι μεταφραστές μετέφρασαν στα Θιβετανικά ως na. Έτσι ο στίχος αυτός έχει δύο πιθανά νοήματα. Τα μεταφράσαμε και τα δύο.

[21] When one realizes the mind that appears to wisdom, that in itself is wisdom